کاشی کاری ایرانی؛ از معماری سنتی تا معاصر

کاشی کاری یکی از هنرهای باسابقه ایرانی است که اصالت و زیبایی را به آثار معماری اضافه می‌کند. بسیاری از آثار معماری قدیمی ایران تنها به خاطر همین کاشی کاری های زیبا و ماندگار است که جذابیت دارند. کاشی کاری های قدیمی مساجد و دیگر بناهای عمومی که امروزه هنوز برجای مانده‌اند، نمایانگر چیره‌دستی مهندسان و استادکاران در مورد این هنر در ایران زمین بوده است. کاشی کاری ایرانی یکی از هنرهایی است که کمتر جایی در جهان یافت می‌شود و اگر نیز یافت شود، ردپای صنعت‌گران ایرانی و یا هنر آنان، به آن جا باز شده بوده است.

در این نوشتار  قصد داریم تا با کلیاتی درباره تاریخچه کاشی کاری در ایران آشنا شویم. در ادامه نیز با انواع کاشی‌ها و روش‌های کاشی کاری ایرانی و با آثار و نتایج این هنر در معماری ایرانی معاصر آشنا خواهیم شد.

کاشی کاری‌های اولیه

از قرن‌ها قبل، در ایران از کاشی برای تزیین بناهای تاریخی استفاده می‌شد. نقوش موزاییکی، اولین قدم در تکامل تزیینات کاشی بودند. صنعتگران خلاق با استفاده از تکه‌های سنگ و آجر رنگی، طرح‌های موزاییکی را کنار هم می‌چیدند و الگوهایی از مثلث، نیم‌دایره و دایره را هماهنگ با سازه‌هایی که روی آن‌ها قرار می‌گرفتند، خلق می‌کردند. این الگوها در دوره‌های بعدی، به طراحی موضوعات طبیعی مانند گیاهان، درختان، حیوانات و انسان تبدیل شدند.

اولین نمونه‌های نقوش موزاییک از ستون‌های معبدی در بین‌النهرین به دست آمده است. این اثر به نیمه دوم هزاره دوم قبل از میلاد نسبت داده شده است. در این اثر، قطعات رنگی سنگی با صدف و عاج در کنار هم قرار گرفته‌اند تا نقوشی هندسی ایجاد کنند. این نقوش موزاییک اولیه، ریشه‌های هنر کاشی کاری متأخر است.

 اولین آجرهای لعاب‌دار که امروزه با نام کاشی می‌شناسیم، در مکان‌هایی مانند کاخ‌های آشور و بابل در همین منطقه کشف شده است. نمونه معروف هنر کاشی کاری اولیه، ریتون موزاییکی است که در کاوش‌های مارلیک یافت شد. یکی از اولین نمونه‌های کاشی کاری ایرانی در معماری، قطعات لعاب‌دار آجر نپخته است که در شوش و چغازنبیل کشف شده و به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد نسبت داده می‌شود.

کاشی‌های ایرانی در دوران باستان

کاشی کاری یکی از رایج‌ترین و منحصربه‌فردترین اشکال تزیینات معماری ایرانی است. در طول تاریخ، این هنر در معماری ایرانی، ویژگی زیبایی‌شناسی منحصربه‌فرد جذابی را به ساختمان‌های خاص بخشیده است.

قدیمی‌ترین نمونه‌های این هنر در ایران، آجرهای لعاب‌دار دیوارهای چغازنبیل، در خوزستان است. همین تکنیک در زمان امپراتوری هخامنشیان در کاخ‌های شوش و تخت جمشید نیز به کار می‌رفت که بخشی از آن را می‌توان در دو فریز به نام‌های شیر و کمان دار دید.

کاشی کاری در دوره پس از اسلام

کاشی کاری ایرانی در دوره اسلامی به پتانسیل کامل خود رسید.  هنرمندان برای ارتقای این هنر به اوج خود، به بررسی روش‌ها و طرح‌های مختلف پرداختند. هنرمندان با حفظ شیوه‌های باستانی دوران قبل از اسلام، هم شکل و ضخامت کاشی‌ها و هم نقوشی را که برای تزیین آن‌ها استفاده می‌شد، تغییر دادند.

در این دوران، کاشی‌ها نسبتاً نازک‌تر شدند؛ زیرا برای پوشاندن سطوح ساخته شده با آجرهای پخت شده به جای آجر خشک شده در آفتاب استفاده می‌شدند. یکی از انواع اولیه و شناخته شده کاشی ایرانی پس از اسلام، کاشی هفت‌رنگ است. هنر کاشی کاری در دوران صفوی، یکی دیگر از دوران‌های اوج و شکوفایی خود را سپری کرد.  آثار معماری مانند مسجد شاه عباس و مسجد شیخ لطف الله در میدان نقش جهان اصفهان، نمونه‌های اصیل و نفیس این دوران هستند.

انواع کاشی کاری ایرانی

نقوش ایجاد شده با کاشی در ایران را می‌توان بر روی دیوار مساجد و بناهای به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی مشاهده کرد. انواع کاشی کاری ایرانی در این مدت در دیوارها و سقف بسیاری از بناها مانند مساجد به کار رفته و جلوه زیبایی به نمای آن‌ها بخشیده است. در ادامه با انواع مختلف طرح‌ها و روش‌های  کاشی کاری یارانی آشنا می‌شویم:

۱٫    کاشی معرق

کاشی معرق از قطعات کوچک و بزرگ با طرح‌ها، رنگ‌ها و بافت‌های مختلف تشکیل شده است. وقتی این قطعات بر اساس طرح روی یک سطح مانند دیوار یا کف چیده شوند، یک تصویر کامل را تشکیل می‌دهند. البته تفاوت‌هایی نیز در روش‌های اجرا و دیگر المان‌ها در این نوع کاشی کاری ایرانی وجود دارد. در کاشی معرق ایرانی معمولاً از رنگ‌های سفید، آبی تیره، فیروزه‌ای، سبز و نارنجی استفاده می‌شود. کاشی معرق علاوه بر بناهای تاریخی و مساجد در ایران برای تزیین دیوار خانه‌ها، قاب عکس و آینه استفاده می‌شود.

۲٫    هنر کاشی کاری معقلی

کاشی‌های معقلی با ابعاد بسیار کوچکی ساخته می‌شوند. کاشی‌کاران سپس این کاشی‌ها با ابعاد کوچک را برای رسیدن به طرح نهایی در کنار هم قرار می‌دهند. گاهی اوقات نیز معماران آن‌ها را با آجر ترکیب می‌کنند تا از انبساط و انقباض در اثر سرما یا گرما جلوگیری شود. این کار علاوه بر این که جلوه بسیار زیبایی ایجاد می‌کند، از ترک خوردن لعاب کاشی‌ها نیز جلوگیری می‌کند.

در کاشی کاری معقلی از خطوط مستقیم مختلف در محورهای عمودی و افقی و خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه استفاده می‌شود. همچنین از این روش برای ایجاد طرح‌های کوفی روی دیوار یا کف استفاده می‌شود. این سبک کاشی کاری را می‌توان در بناها و مساجد مشهد، نیشابور و مسجد جامع اصفهان مشاهده کرد.

۳٫    کاشی میناکاری

کاشی کاری میناکاری که در بناهای قدیمی ایران یافت می‌شود و چشم گردشگران را خیره می‌کند نیز از هنرهای تزیینی سنتی ایران است. این مدل از کاشی ایرانی معمولاً با طرح‌های اسلیمی، ختایی و نباتی تزیین می‌شود. کاشی مینا، بیشتر آبی است اما در انواع سبز یا سفید نیز یافت می‌شود. استفاده از آن به طور سنتی محدود به نمای بیرونی ساختمان‌ها بوده است، اما اخیراً برای دکوراسیون داخلی نیز محبوب شده است.

کاشی‌های لعابی، درست مانند ظروف میناکاری شده، در معماری سنتی اغلب آبی بوده و برای مناره‌ها یا نمای بیرونی ساختمان‌ها مناسب است. کاشی‌های مینا معمولاً با الگوهای گل و برگ تزیین می‌شوند. رنگ‌های کاشی مینای سنتی آبی روشن، آبی تیره، قرمز، زرد و قهوه‌ای است. در برخی از نمونه کارها نیز، سبز یک رنگ رایج است.

۴٫    کاشی ایرانی هفت‌رنگ

یکی از زیباترین و ماندگارترین آثار معماری ایرانی با این نوع از کاشی پوشیده شده است. در آن زمان، کاشی هفت‌رنگ ارزان‌تر بود و ساخت آن زمان کمتری داشت. یکی از دلایل این کارایی این بود که به جای تکه‌های کوچک کاشی در تکنیک کاشی معرق، اکنون کاشی‌ها به مربع‌هایی با اندازه‌های مختلف بریده می‌شدند که با هم قسمت بسیار بزرگ‌تری را تشکیل می‌دادند و سطح بسیار وسیع‌تری را می‌پوشاندند.

دلیل دیگر این بود که در حالی که در تکنیک کاشی معرق، هر رنگ به طور جداگانه پخته می‌شد، کاشی هفت رنگ به هنرمند این امکان را می‌داد که تمام رنگ‌ها را به طور همزمان پخت کند. اعتقاد بر این است که یکی از دلایل توسعه کاشی هفت‌رنگ و لزوم کارآمدی در زمان و هزینه، تزیین مسجد جامع عباسی اصفهان بوده که مستلزم پوشاندن محوطه وسیعی با کاشی در مدت زمان کوتاهی بوده است.

مزایای کاشی هفت‌رنگ

در تکنیک هفت رنگ، امکان استفاده هم‌زمان تمام رنگ‌ها، قابلیت اجرای مستقیم روی کاشی و همچنین نماکاری سطح بزرگ‌تر کاشی به هنرمندان این امکان را می‌داد که نقوش و طرح‌های مختلف را امتحان کنند. بسته به کاربری ساختمان، نقوش در این نوع کاشی کاری ایرانی، از طرح‌ها و شکل‌هایی مانند شاخ و برگ و حیوانات تا قطعات خوشنویسی زیبا متغیر بود.

نام هفت‌رنگ لزوماً به این معنا نیست که هر هفت‌رنگ در هر کاشی یا کل ترکیب استفاده شده است. حتی در برخی از نمونه‌های کاشی‌های هفت‌رنگ، هنرمند تنها از دو رنگ برای اجرای طرح استفاده کرده است. به عنوان مثال، در قطعات زیبای خوشنویسی سفید که در زمینه آبی کبالتی اجرا شده و زیبایی را در سادگی نشان می‌دهد، تنها از دو رنگ استفاده شده است. رنگ‌های اصلی مورد استفاده در این تکنیک سیاه، سفید، فیروزه‌ای، زرد، صورتی رز و آبی کبالت هستند.

کاشی کاری سنتی در معماری معاصر

کاشی هنوز زیبا و ارزشمند است. اما امروزه استفاده از کاشی سنتی در ایران محدود به بناهای مذهبی یا بناهایی است که جنبه عمومی و همگانی دارند. کاشی کاری ایرانی، در بیشتر ساختمان‌های امروزی تقلیدی از سازه‌ها و روش‌های گذشته هستند. در نمونه‌های فعلی و معاصر، نشانه کمی از خلاقیت وجود دارد.

گسترش فرهنگ غرب در فرهنگ بومی و ناپیوستگی تاریخی ناشی از آن باعث شده است که کاشی به عنوان یک عنصر سنتی ارتباط و کارکرد مناسبی با معماری مدرن نداشته باشد و بیشتر به عنوان یک شی موزه‌ای به حساب می‌آید. اما این هنر اصیل در معماری ایرانی، هنوز هم در برخی از ساختمان‌ها و توسط افراد باذوق اجرا می‌شود.

کاشی کاری مدرن در معماری

کاشی کاری یکی از هنرهایی است که ریشه در تاریخ ایران دارد. امروزه از این هنر به صورت مدرن در معماری امروزی استفاده می‌شود. کاشی کاری امروزی، یکی از مراحل نازک‌کاری ساختمان‌ها است و به صورت‌های گوناگون، به ساختمان‌ها زیبایی می‌بخشد. استفاده از کاشی کاری مدرن در مکان‌های گوناگون در خانه‌ها، ویلاها، استخر و جکوزی، آشپزخانه، سرویس‌ها و دیگر بخش‌های بناها، به فضاهای داخلی روح می‌بخشد.

کاشی کاری مدرن، بخشی از دکوراسیون داخلی به شمار می‌رود که رنگ و طرح به فضا اضافه می‌کند و کارکرد آن‌ فضاها را بهبود می‌دهد. کاشی‌های امروزی تنوع بسیار بیشتری نسبت به نمونه‌های سنتی خود دارند و نیازی به رعایت چهارچوب‌های گذشته در معماری مدرن امروزی نیست. تنوع در کاشی‌های مدرن تنها در طرح و رنگ آن‌ها خلاصه نمی‌شود. ابعاد کاشی‌های نیز امروزه تنوع بالایی دارند. امروزه با ادغام کاشی با دیگر متریال‌ها مانند چوب، سنگ، سرامیک و… فضاهای داخلی با سبک‌های جدید شکل می‌گیرند.

تفاوت‌های کاشی کاری سنتی با کاشی کاری مدرن

درست است که کاشی‌های امروزی از متریال ساخت تا روش‌های تولید، شباهت‌های زیادی با کاشی‌های سنتی دارند؛ اما تفاوت‌های اساسی نیز در سبک اجرا، روش‌ها و مکان‌های استفاده بین این دو وجود دارد.

۱٫    مکان‌های استفاده از کاشی در معماری معاصر

در مدل امروزی کاشی کاری ایرانی، بر خلاف گذشته که بیشتر کاشی در نماسازی خارجی به کار می‌رفت، در نازک‌کاری داخلی کاربرد دارد. آشپزخانه، سرویس‌ها و فضاهای بین کابینتی، بیشترین فضاهایی هستند که کاشی‌های مدرن در آن‌ها استفاده می‌شود. در گذشته اما به دلیل دشوار بودن مراحل ساخت، از کاشی‌ها تنها برای مکان‌های خاصی مانند مساجد و اماکن حکومتی استفاده می‌شد.

۲٫    طرح‌های کاشی‌ مدرن

کاشی‌ کاری در معماری معاصر، روش‌های متنوع‌تری را دنبال می‌کند. در کاشی کاری سنتی، طرح‌ها و رنگ‌ها بیشتر در چارچوب‌های تعیین شده انجام می‌شد. امروز اما در معماری معاصر  از روش‌های خلاقانه بیشتری استفاده می‌شود. در استفاده از طرح‌ها و رنگ‌ها و حتی مکان مورداستفاده، در کاشی کاری مدرن محدودیتی وجود ندارد.

۳٫    روش‌های اجرای کاشی در معماری مدرن

امروز استفاده از روش‌های مدرن و مکانیزه، هم در تولید کاشی و هم در مراحل نصب، باعث دقت و کیفیت بیشتر در کاشی کاری شده است. با استفاده از دستگاه کاشی کاری، مراحل نصب با سرعت بیشتری انجام می‌شود و نیازی هم به خشکه‌ریزی در هنگام دوغاب کاری نخواهد بود.

کلام پایانی

کاشی کاری ایرانی یکی از هنرهای اصیل چشم‌نواز ایرانی است که در طول قرن‌ها توانسته اصالت و ظرافت هنر استادکاران ایرانی را به رخ جهانیان بکشد. از کاشی کاری سنتی هنوز هم امروزه برای دکور کردن کافه‌ها و  رستوران‌های سنتی به شکل زیبا و نوستالژیک استفاده می‌شود.

کاشی کاری در معماری معاصر ایران هم جایگاه ویژه‌ای دارد و بخش بسیار مهمی در نازک‌کاری ساختمان‌ها است. استفاده از کاشی‌های مدرن با طرح‌ها و رنگ‌های متنوع، به فضاهای داخلی رنگ و روح می‌بخشد و فضاهای خارجی را نیز به شکل خاص تزیین می‌کند.